آناتومی و فیزیولوژی سیستم گوارش

سیستم گوارش از اجزای مختلفی تشکیل شده است و وظیفه ی تحویل، هضم، جذب و دفع مواد غذایی را بر عهده دارد. در این مقاله به اجزای این سیستم و عملکرد هر یک اشاره ی مختصری خواهد شد.

می توانید جهت مطالعه بیشتر درباره پرستاری داخلی و جراحی، مقالات زیر را مطالعه نمایید.

•  آشنایی با پرستاری داخلی و جراحی،
•  همه چیز درباره پرستاری داخلی و جراحی،
•  همه چیز درباره جزوه داخلی جراحی،
•  بیماری آپاندیسیت،
• بیماری سیروز کبد
• نکاتی پیرامون ورم معده (گاستریت) حاد و مزمن

دهان (Mouth)

نقش دهان در گوارش بلع غذا، تشخیص کیفیت غذا و از سوی دیگر شروع گوارش مواد غذایی توسط آنزیم های بزاقی است. دهان توسط بافت مطبق سنگفرشی پوشیده شده است که وظیفه ی ترشح مخاط را بر عهده دارد. لایه ی مخاط و بافت مطبق سنگفرشی روی هم رفته مخاط نامیده می‌شوند. مخاط بر روی زیر مخاط قرار دارد. زیر مخاط دارای غدد بزاقی و بافت پیوندی مانند پوشش دهان است. زبان و دندان ها در دهان وجود دارند.

غدد بزاقی (Salivary gland)

غدد بزاقی بر حسب نوع ترشح به سه دسته ی سروزی، موکوسی و مختلط تقسیم می‌شوند. ترشحات غدد بزاقی در بناگوش سروزی، در زیر آرواره سروزی- موکوسی، در زیر زبان موکوسی- سروزی و در زبان موکوسی است.

زبان (Tongue, Glossa)

زبان دارای دسته جات ماهیچه ای مخطط است که توسط مخاط پوشیده شده است. ۳/۲ بخش جلوی زبان جسم زبان و ۳/۱ انتهایی آن ریشه ی زبان خوانده می‌شود. سطح پوششی (فوقانی) زبان دارای برجستگی های مختلف است و در سطح پشتی زبان جوانه‌های چشایی نیز وجود دارند. در ساختار جوانه چشایی چهار نوع سلول جهت احساس مزه های شیرینی، شوری، تلخی و ترشی وجود دارد. همه جوانه‌های چشایی احساس را تشخیص نمی‌دهند بلکه جوانه هر ناحیه از زبان حس خاص را درک می‌کند.

دندان (Tooth)

ساختار بافتی دندان های شیری (۲۰ عدد) و دندان های دایمی (۳۲ عدد) مشابه است. هر دندان شامل تاج است که بیرون از لثه قرار گرفته و یک تا سه ریشه دارد که درون حفره ی دندانی آواره بالا یا آرواره پایین جای می‌گیرد. سطح تاج دندان را ماده‌ای به نام مینا می‌پوشاند که سخت ‌ترین ماده ی بدن است و بیش از ۹۶ درصد آن را املاح آهکی و بقیه را پروتئین تشکیل می‌دهد. در زیر مینا عاج دندان قرار دارد که در درون آن مغز قرار گرفته که بافت های زنده ی دندان در آنجا وجود دارند. سطح ریشه را ماده ‌ای به نام ساروج می‌پوشاند. دندان های انسان با نوع رژیم غذایی او متناسب شده‌اند.

حلق (Pharynx)

حلق چهار راهی است که از جلو به دهان (Oropharynx)، از بالا به حفرات بینی (Nasopharynx) و از پایین به مری و نای (Laryngopharynx) راه دارد و از این ‌رو به صورت بالقوه لقمه ی غذا یا تکه‌ای از آن می‌تواند به سه راه دیگر راه یابد ولی در هنگام بلع در اثر عمل دقیق واکنش های خودکار عصبی، بخش هایی به نام زبان کوچک و اپی‌گلوت به ترتیب راه بینی و نای و همچنین زبان راه دهان را مسدود می‌کند و در نتیجه لقمه غذا فقط به درون مری راه می‌یابد. بلع توسط یک مرکز عصبی در بصل‌النخاع تنظیم می‌شود.

مری (Esophagus)

لوله‌ای به طول ۲۵ سانتیمتر است. پوشش مری انسان مطبق سنگفرشی است. آستر مخاط شامل بافت پیوندی غربالی، لنفوسیت و تعداد کمی فولیکول لنفاوی است. زیر مخاط دارای غدد لوله‌ای مخطط ، ۳/۱ میانی آن دارای ماهیچه ی مخطط و صاف و ۳/۱ بخش پایینی آن دارای ماهیچه ی صاف است. در سر مری اسفنکتر فوقانی مری (Upper esophageal sphincter, UES) قرار گرفته است که ورود هوا به مری و معده در طی تنفس جلوگیری می کند. در انتهای مری نیز اسفنکتر تحتانی مری (Lower esophageal sphincter, LES) قرار دارد که از ریفلاکس محتویات اسیدی معده به داخل مری جلوگیری می کند. محتویات مری از طریق دریچه ی کاردیاک (cardiac Sphincter) به داخل معده تخلیه می شود.

معده (Stomach)

معده هر دو عمل ذخیره و هضم غذا را انجام می‌دهد. سه نوع غده در معده یافت می‌شود. غدد طاق و تنه، غدد کاردیا و غدد پیلور. غدد تنه دارای چهار نوع سلول ‌اند که سلول های اصلی آنزیم پپسینوژن، سلول های حاشیه ‌ای اسید کلریدریک و سلول های موکوسی گردن، موکوس ترشح می‌کنند. حرکات معده که در اثر انقباضات منظم و خودکار ماهیچه‌ای دیواره آن صورت می‌گیرد سبب مخلوط کردن غذا با شیره ی معده و تحویل غذا از معده به روده ی کوچک می‌شود.

روده ی کوچک (Small intestine)

روده‌ی کوچک لوله‌ای به طول چهار متر است که بین معده و روده ی بزرگ قرار دارد. روده ی کوچک دارای سه بخش دوازدهه (Duodenum)، ژژنوم (Jejunum) و ایلئوم (Ileum) است. چهار لایه اصلی در روده ی کوچک وجود دارد و مخاط مهمترین لایه ی آن است. دیواره ی روده باریک دارای چین خوردگیه ای فراوانی است و هر یک از چین خوردگی ها نیز به نوبه خود دارای برجستگی های متعددی به نام پرزهای روده است. دیواره ی این پرزها به صورت برجستگی های انگشتانه ‌ای در سطح درونی روده دیده می‌شوند. نقش پرزها و چین خوردگی ها افزایش سطح جذب است. اعمال روده ی کوچک عبارتند از:

• تکمیل گوارش مواد غذایی
• جذب فرآورده‌های گوارشی را برای ورود به خون و لنف
• تنظیم ترشحات لوزوالمعده ، صفرا و معده توسط تولید هورمون
• کنترل دفع مقدار مایعات و املاح از بدن دفع

روده ی بزرگ (Large intestine)

چین های حلقوی و پرز در روده بزرگ وجود ندارد امّا دارای کریپت های بسیار عمیق است. متوسط قطر آن حدود ۶ سانتیمتر است امّا در قسمت های انتهایی باریک تر می‌شود. طول روده ی بزرگ ۱.۸-۱.۵ متر است. ۸-۵ سانتیمتر اول آن را روده کور می‌نامند. در روده بزرگ پرز و غده‌های ترشح کننده آنزیم وجود ندارد امّا ترشح مخاط در دیواره داخلی آن صورت می‌گیرد.

آپاندیس (Appendix)

زایده ی این انگشتی شکل و شبیه کولون (روده بزرگ) است. دارای فضای درونی کوچک و فولیکول لنفاوی فراوان در آستر مخاط و زیر مخاط است و طول آن ۱۰-۸ سانترمتر بوده و فاقد پرز است. آپاندیس ممکن است عفونی شود و آپاندیسیت ایجاد کند.

پانکراس (Pancreas) یا لوزالمعده

لوزالمعده نوعی غده ی گوارشی است. جای آن در زیر و اندکی پشت معده است. سر پهن آن به طرف دوازدهه و نوک آن به سمت طحال است. لوزوالمعده دو وظیفه ی عمل برون ریز یا تهیه و آزاد کردن آنزیم های گوارشی و عمل درون ریز یا تهیه و آزاد کردن هورمون های مؤثر بر متابولیسم کربوهیدرات ها را بر عهده دارد.

عملکرد اندوکرین آن شامل ترشح انسولین که در پاسخ به بالا رفتن سطح گلوکز خون توسط سلول های بتای جزایر لانگرهانس (Langerhans) ترشح می شود، و گلوکاگون در پاسخ به کاهش سطح گلوکز خون توسط سلول های آلفا ترشح می شود. عملکرد برون ریز پانکراس شامل ترشح تریپسین (Trypsin)، لیپاز (Lipase) و آمیلاز (Amylase) و همچنین کیموتریپسین (Chymotrypsin) برای کمک به هضم غذا است. این دو عمل توسط دو ساختار بافتی مجزا در لوزوالمعده صورت می‌گیرد.

کبد (Liver)

کبد بزرگترین غده ی بدن است وزن کبد ۱.۶-۱.۱ کیلوگرم است. این عضو در بالا و طرف راست معده قرار دارد و قسمتی از معده را نیز می‌پوشاند. کبد یک ارگان کاملا عروقی است که در یک چهارم فوقانی شکم در زیر دیافراگم قرار گرفته است. کبد دارای دو لوب اصلی است که از لوبول های کوچکتر تشکیل شده است. در زیر لوب بزرگ طرف راست کیسه ی صفرا که به شکل گلابی است قرار دارد.

متابولیزه کردن پروتئین ها، سنتز پروتئین های پلاسما، اسیدهای چرب و تری گلیسرید ها و ذخیره و آزاد سازی گلیکوژن از وظایف کبد است. کبد مواد خارجی از قبیل الکل، داروها و مواد یا مواد شیمیایی را سم زدایی می کند. کبد صفرا را ساخته و برای کمک به هضم چربی ها ترشح می کند. صفرا در کیسه ی صفرا ترشح و ذخیره می شود یا در صورت نیاز برای هضم غذا از طریق دریچه ی اودی به داخل دوازدهه ریخته می شود.

دریچه ی اودی (sphincter of Oddi) به علّت ترشح آنزیم گوارشی سکرتین (secretin)، کوله سیستوکینین (cholecystokinin) و گاسترین باز می گردد. کیسه ی صفرا یک مخزن کوچک است که صفرا تا زمان نیاز ذخیره می کند. کیسه صفرا در بخش زیرین کبد واقع است.
سلول های کبدی مواد لازم برای ساخته شدن صفرا را از خون می‌گیرد سپس صفرای ساخته شده به کیسه ی صفرا می‌رود. و در آنجا ذخیره می‌شود. همراه با ورود غذا به روده ی باریک کیسه صفرا منقبض می شود و مقداری صفرا از مجرایی که در انتها با مجرای لوزوالمعده مشترک است وارد دوازدهه می‌شود. مهمترین عمل صفرا کمک به هضم چربی هاست. عمل دیگر صفرا خنثی کردن حالت اسیدی شیره معده است.

برای مشاهده متن کامل این مقاله به نرم افزار آموزش جامع پرستاری مرهم مراجعه نمایید.