مقدمه ای بر سیستم ایمنی

دستگاه یا سیستم ایمنی (Immune system) متشکل از چند ارگان بدن است که سلول‌ ها و مولکول‌ های خودی را از ارگانیسم های بیگانه مانند میکروب ها و ویروس ها را بر حسب پروتئین های سطحی (آنتی ژن) شناسایی می‌کند و آن‌ها را از بین می‌برد یا بی‌خطر می‌کند. سیستم ایمنی بدن با دو روش دفاع غیر اختصاصی و دفاع اختصاصی عوامل بیماری‌ زا و بیگانه را از بین می‌برد یا بی خطر می‌کند و مانع بروز بیماری می‌شود.

دفاع غیر اختصاصی

دفاع‌ غیر اختصاصی در برابر اغلب میکروب ‌ها یکسان عمل می‌کند و نمی‌تواند میکروب ‌های مختلف را از یکدیگر تشخیص دهد. دفاع غیراختصاصی شامل نخستین خط دفاع غیر اختصاصی و دومین خط دفاع غیر اختصاصی به شرح زیر است:

اجزای نخستین خط دفاع غیر اختصاصی

• پوست: لایه‌های شاخی سطح پوست (از جنس کراتین) مانع نفوذ میکروب‌ها به داخل بدن می‌شوند. علاوه بر این، چربی پوست و عرق، سطح پوست را اسیدی و از رشد میکروب ‌ها جلوگیری می‌کنند.
• آنزیم لیزوزیم: آنزیم لیزوزیم موجود در اشک، عرق، مایع مخاطی و بزاق موجب تخریب دیواره ی سلولی باکتری‌ها می‌شود.
• لایه‌های مخاطی: لایه های مخاطی با ترشح مایع مخاط (موسین+آب) مایعی چسبنده و لزج که دارای لیزوزیم است را منتشر می کند و باعث به دام انداختن میکروب ها و باکتری ها می‌شود. مجاری تنفسی از بینی تا نایژک ها، سطح لوله گوارشی از دهان تا مخرج، سطح مجاری ادرار از مثانه تا مجرای خروج ادرار و سطح داخلی مجاری تناسلی دارای بافت پوششی است که به آن لایه ی مخاطی می گویند. لوله ی گوارش با ترشح اسید معده موجب تخریب میکروب ‌ها می شود و از راه دفع مدفوع، سبب دفع میکروب ‌ها می‌شود. همچنین مجاری ادراری که از راه دفع ادرار سبب دفع میکروب‌ ها می‌شوند هم لایه‌ های مخاطی دارند. در مجاری تنفسی، مایع مخاطی، میکروب ‌های به دام افتاده در آن را به کمک مژک ‌های سلولی، به سمت حلق می‌راند (با حرکت بیرونی مژک‌ها) و به شکل خلط به‌ طور ارادی می‌توان از بدن خارج کرده یا با بلعیدن آن به معده بازگشته شود که در آنجا شیره ی معده باعث تخریب میکروب می‌گردد.

دومین خط دفاع غیر اختصاصی

• پاسخ التهابی: هنگام عبور مواد بیماری ‌زا از نخستین خط دفاع، یکی از مکانیسم ‌های دیگر فعال می شود. که دومین خط دفاعی غیر اختصاصی بدن است. این پاسخ از رویدادهایی تشکیل شده‌ که در کنار هم، باعث مرگ میکروب ‌ها و سرکوب عفونت می‌شوند. این پاسخ در زخم‌ها نمود بیشتری دارد. سلول های آسیب ‌دیده هیستامین ترشح می‌کنند که موجب افزایش قطر رگ ‌ها و افزایش حجم خون عبوری در محل آسیب می‌شود. مواد شیمیایی دیگری نیز در محل آسیب ‌دیده آزاد می‌شوند که کاربردهای متفاوتی دارند. برخی از این مواد گلبول ‌های سفید خون را با فرآیندهایی متوجه خود می‌کنند. و باعث آمدن آن ‌ها به محل می‌شوند. در نتیجه، گلبول‌های سفید با عمل تراگذری یا دیاپدز (Diapedesis) از دیواره ی رگ عبور می‌کنند و به عوامل بیماری‌ زا حمله کرده و آن‌ها را از پا درمی‌آورند .در پاسخ التهابی، محل آسیب‌دیده، سرخ، متورم و گرم‌تر از بقیه ی نقاط بدن می‌شود.
• پاسخ دمایی: در برخی عفونت‌ها، افزایش دمای بدن (تب) به‌ وجود می‌آید که نشانه ی مبارزه ی بدن با بیماری است. در دمای بالاتر از حد طبیعی که توسط تب به ‌وجود می‌آید، رشد برخی از میکروب ‌ها متوقف می‌شود.
• گلبول ‌های سفید: مهم‌ترین بخش دومین خط دفاع غیر اختصاصی هستند. گروه فاگوسیت ها از گلبول‌های سفید، با بیگانه‌خواری میکروب‌ها را بلعیده، تجزیه و متلاشی می ‌کنند. ابتدا میکروب‌ ها توسط پای کاذب (بخش انعطاف‌پذیر و تغییر شکل ‌دهنده ی گلبول سفید) احاطه می‌شوند و سپس به‌ صورت وزیکول وارد گلبول می‌گردند. در آنجا نیز آنزیم‌های لیزوزومی آن‌ها را تجزیه می‌کنند.
• پروتئین‌های مکمل: انواعی از پروتئین ‌های شرکت‌ کننده در دفاع غیر اختصاصی هستند و باعث متلاشی شدن میکروب‌ها می‌شوند. در کبد و سلول های پوششی روده کوچک و ماکروفاژ ها ساخته می شوند.

دفاع اختصاصی

درصورتی که عوامل بیماری‌زا از سد دفاع غیر اختصاصی عبور کنند، با دفاع اختصاصی رو به ‌رو خواهند شد. در این مکانیسم، علاوه بر ماکروفاژها نوعی از گلبول ‌های سفید به نام لنفوسیت‌ ها نقش دارند که از سلول های بنیادی مغز استخوان (مغز قرمز استخوان) حاصل می‌شوند. لنفوسیت‌ها به ‌طور اختصاصی عمل می‌کنند، یعنی نوعی خاص از عوامل بیگانه را شناسایی و از بین می‌برند. لنفوسیت‌ ها پس از به وجودآمدن نابالغ هستند و برای کسب ویژگی‌های لازم برای شناسایی و مبارزه با میکروب‌ها نیاز به تکامل دارند. بر اساس محل کسب تکامل، لنفوسیت ‌ها را به دو دسته ی لنفوسیت ‌های B و لنفوسیت ‌های T تقسیم می‌کنند. لنفوسیت ‌های B در مغز استخوان و لنفوسیت‌های T در تیموس تخصص یافته‌اند.

لنفوسیت‌های بالغ توانایی شناسایی مولکول‌ها و سلول‌های خودی را از بیگانه و نیز مقابله با عوامل بیگانه را به دست می‌آورند و وارد جریان خون می‌شوند. لنفوسیت ‌ها بر سطح خود دارای گیرنده‌هایی هستند که از لحاظ شکل هندسی مکمل نوع خاصی از آنتی‌ژن (که بر سطح عوامل بیگانه قرار دارد) است. به این ترتیب، هر لنفوسیت، با داشتن نوع خاصی گیرنده، آنتی‌ژن خاصی را شناسایی کرده و از بین می‌برد. به همین علّت می‌گوییم که لنفوسیت ‌ها به‌طور اختصاصی عمل می‌کنند. برخی از لنفوسیت ‌ها بین لنف و خون در گردش ‌اند و برخی دیگر در گره‌ های لنفی، طحال، لوزه‌ ها و آپاندیس جمع می‌شوند. ایمنی اختصاصی از بخش های زیر تشکیل شده است:

ایمنی خونی یا هومورال (Humoral immunity)

بخشی از دفاع اختصاصی است که به مبارزه با باکتری ‌ها و ویروس ‌های موجود در مایعات بدن می‌پردازد و در آن لنفوسیت ‌های B نقش دارند. لنفوسیت ‌های B هنگامی که برای نخستین بار به آنتی‌ژنی متصل می‌شوند، رشد می‌یابند، تقسیم می‌شوند و طی تغییراتی به پلاسموسیت و سلول‌ های B خاطره تبدیل می‌شوند. پلاسموسیت ‌ها پروتئین‌هایی به نام پادتن (آنتی بادی، Anti body) ترشح می‌کنند که در خون محلول هستند.

هر نوع پادتن به نوع خاصی آنتی ‌ژن متصل می‌شود و آن را از بین می‌برد. نحوه ی عمل پادتن ‌ها گوناگون است. در بسیاری از موارد پادتن با اتصال به آنتی‌ژن ‌های سطح عامل بیگانه، از اتصال آن به سایر سلول ‌های بدن جلوگیری می‌کند. و موجب می‌شود میکروب به آسانی توسط ماکروفاژ بلعیده شود. سلول‌های B خاطره نیز در بدن در حالت آماده ‌باش می‌مانند و درصورت برخورد دوباره با همان آنتی‌ ژن، تعداد بیشتری پلاسموسیت و مقدار کمی سلول خاطره تولید می‌کنند. در نتیجه، پادتن با مقدار و سرعت بیشتر تولید می‌گردد و مبارزه با شدت بیشتری انجام می‌گیرد.

ایمنی سلولی (Cell-mediated immunity)

ایمنی سلولی به مبارزه با سلول ‌های آلوده به ویروس و باکتری و سلول‌های سرطانی می‌پردازد. در این روش، لنفوسیت ‌های T نقش دارند. این سلول ‌ها نیز پس از اتصال با آنتی‌ژنی خاص، تکثیر پیدا کرده و انواعی از سلول‌های T را به شرح زیر وجود می‌آورند:

• سلول‌های T کشنده یا سیتوتوکسیک (Killer or Cytotoxic T cells): این سلول‌ ها توانایی شناسایی و حمله ی مستقیم را به سلول آلوده یا سرطانی دارند. آن‌ها با ترشح پروتئینی به نام پرفورین، منافذی را در این سلول‌ها ایجاد می‌کنند که به مرگ آن‌ها می‌انجامد.
• سلول‌های T کمک‌کننده (T-Helper Cells): دو نوع هستند که به اعمال دستگاه ایمنی کمک می‌کند. این سلول‌ها، هدف ویروس HIV  هستند.
• سلول‌های T تنظیم کننده (Regulatory T cells): این سلول‌ها اعمال سلول‌های T کشنده و کمک‌کننده را کنترل می‌کنند و به پاسخ ایمنی خاتمه می‌دهند و از پاسخ‌های بیش از حد شدید جلوگیری می‌کنند.
• سلول‌های T خاطره (Memory T cells): این سلول ‌ها در حالت آماده ‌باش در بدن می‌مانند و طریقه ی مبارزه و آشنایی با ویروس را به نسل‌های بعدی انتقال می‌دهند.

برای مشاهده متن کامل به نرم افزار آموزش جامع پرستاری مرهم مراجعه نمایید.